वृध्दांचे विकार (सामान्य) व उपचार
१. संधिवात व गृध्रस्ती
साधरण पन्नाशी नंतर होणारा विकार, या बरोबर वृध्दकाळात जास्त आढळणारा आजार म्हणजे गॄध्रसी-संधिवात सर्व सांधे दुखणे, मुख्यत: जानुसंधी म्हणजेच गुडघा दुखणे, चालता न येणे, कंबरेत बाक येणे, पाठीच्या मणक्याचे विकार ही लक्षणे आढळतात. गुध्रसी म्हणजे माकड हाडापासून उजव्या किंवा डाव्या बाजूस वेदना सुरू होऊन क्रमाक्रमाने पायाच्या करंगळीपर्यंत उतरत जाणाऱ्या वेदना. वेदना असह्य असतात, चालताना पिंढरीला गोळे येतात. चालता येत नाही, कधी दाहयुक्त वेदना होतात. रात्री, सकाळी वेदना वाढतात. हे दोन्ही विकार अतित्रासदायक व बरे झाल्यावरही पुन्हा कारणपरत्वे उद्‌भवणारे रोग आहेत.
उपचार:
डॉक्टराच्यांच सल्ल्याने घ्यावे. यात दोन प्रकार करावे लागेल

• संतर्पणजन्य: साधारणपणे स्थूल माणसाला (वाताचे विकृत गुण कमी करणारे)
• अपतर्पणजन्य: साधारण कृश माणसाला (प्राकृत वाताचे गुण वाढवणारे)

स्नेहन:
(स्नेह म्हणजे प्रेम व दुसरा अर्थ तैल) वेदनायुक्त भागाला औषधी तेल उदा. नारायण तेल, महानारायण तेल, विषगर्भ तेल, सहचर तेल, प्रसारिणी तेल, यांनी मसाज हळूवार करावा. शक्यतो केसाच्या दिशेला म्हणजे अनुलोम करावी. संधीच्या ठिकाणी चक्राकार मसाज करावा. वरील तेलं काही रूग्णांच्या बाबतीत पोटात दिली जातात.
स्वेदन:
गरम पाणी, वीट, वाळू किंवा औषधी वाफेने शेकणे.
वृध्दत्वात मुख्यत:
मलावष्टंभ हे लक्षण जास्त आढळते. त्यामुळे वात आणखीनच वाढतो. म्हणून बस्ती चिकित्सा प्रत्येक वृध्दाने पावसाळ्यात वैद्याच्या सल्ल्याने करून घ्यावी. बस्ती म्हणजे सोप्या भाषेत एनिमा. पण एनिमा हा मलशुध्दीकरिता असतो तर बस्तीचा उपयोग सर्वदेहीक वात नियंत्रित करण्यासाठी असतो.
दोन्हीमध्ये जमीन आसमानचा फरक आहे. शक्य असल्यास संधीवाताच्या रूग्णाने (वृध्द) तिळतेल किंवा वरिल तेलाच्या पिचकारी ५० एम्‌. एल. गुदमार्गातून रोज घ्यावी. याने वातावर विजय तर मिळेलच, पण वृध्दत्वामुळे शरीरात आलेले रुक्षत्व कमी होईल.

• १ चमचा सुंठ १ कप पाण्यात उकळून १/२ कप काढा व १ चमचा एरंडेल तेल एकत्र करून घेणे.
• औषध - अश्वगंधा, शतावरी, गोक्षुर, गुळवेल, रास्ना, नागरमोथा, अमृतादी गुग्गुळ, गोक्षुरादी गुग्गुळ,त्रिफळा गुग्गुळ, याखेरीज गुग्गुळ, बृहतवात चिंतामणी इ. अनेक औषध आहे. यातून योग्य औषध घ्यावी लागतात.

२. अर्धांगवात (पॅरालिसिस)
यात ब्लडप्रेशर व मधुमेहाच्या रूग्णांना जास्त त्रास होतो.
चिकित्सा:
प्रथम रक्तदाब व मधुमेह आटोक्यात नसेल तर तो आणावा.
स्नेहज:
मसाज ही अतिशय महत्वाची चिकित्सा होय. मसाज वैद्याकडून समजावून करणे जरूरीचे आहे. स्नेहनाकरीता तेल, नारायण तेल, महानारायण तेल, चंदनबलाक्षादी तेल, शतावरी तेल, पिकतेल, अश्वगंधा तेल इ. वातनाशक द्रव्यांचा वाफारा स्वेदन घेणे.
बस्ती:
बस्ती चिकित्सा करणे, ही वैद्याकडुन करून घेणे.
विरेचन:
काही व्यक्तीना विरेचन म्हणजे एरंडेल तेलासारखे औषध पाजून जुलाब करवून घ्यावे लागतात. पण, ते सौम्य असावे. बैठे व्यवसाय व यथेच्छ स्निग्ध आहार करण्याऱ्या वृध्दांनाही वायू बरोबर कफ दुपटीने असेल तर त्या ठिकाणी स्नेहयुक्त उपचार युक्तीनेच वापरावा लागेल.
औषध:
गुग्गुळ कल्प या विकारात गुणकारक आहे. बाजारात अनेक गुग्गुळ कल्प मिळतात. उदा. योगराज, महायोगराज, सिंहनाद, रास्नादी इ. कल्प बारीक करून शक्यतो गावरान तुपातून घ्यावे. महाराजादी काढा, दशमूल काढा, शतावरी, अश्वगंधारिष्ट , मानसिक कारणास स्वरस्वतारिष्ट सुवर्ण सूतशेखर, स्मृतीसागर रस त्याप्रमाणे एकांगवार, शुध्द कुचला, बृहतवात, चिंतामणी इ. अर्धांगवाताचा रूग्ण आमच्या रूग्णालयात स्नेहन, स्वेदन व बस्ती फक्त याच उपचाराने ७ व्या ते ८ व्या दिवशी चालण्यास सुरूवात करतो. फक्त चिकित्सा अवस्थेनुसार होणे जरूरीचे आहे. औषधाची मात्रा कमी जास्त असू शकते.

३. दमा खोकला
वृध्दापकाळात जठराग्नि मंद व इंद्रिय कमजोर होतात, त्यामुळे पचन योग्य होत नाही, त्याप्रमाणे फुफ्फुस व श्वासनलिका हे पण कमजोर होतात. त्यांचे पोषण व्यवस्थित होत नाही. त्यामुळे श्वासोच्छ्‌वासाची क्रिया व्यवस्थित होत नाही. खोकला येणे, दम लागणे, जिवाची उलघाल होणे तर कधी ह्र्दयरोगाचा उपद्रव म्हणून दमा खोकला येतो.
उपचार:
थंड पदार्थाचे, तेलकट, तळलेले, डाळीचे पदार्थ यांचे सेवन टाळावे. थंड हवेत फिरू नये. रात्री लवकर जेवावे, जेवल्यानंतर लगेच झोपू नये.
औषध:
सितोपलादी चूर्ण, अभ्रक भस्म, द्राक्षारिष्ट, दशमूलारिष्ट, श्वासकुठार रस, सहचर तेल, कंटकारी अवलेह, कनकासव, भल्लातकासव इ.

४. वार्धक्यातील दिनचर्या कशी असावी
वार्धक्यातील आजार टाळण्यासाठी दिनचर्या, आहार-विहार, नियमितपणा फार महत्वाचा आहे.
ब्राह्मे मुहूर्ते उत्तिष्ठे स्वस्थो रक्षार्थमायुष:
ब्रह्म मुहूर्तावर म्हणजे पहाटे उठावे, बाहेर फिरायला जावे. यावेळी वातावरणात प्रदूषण कमी असते व शरीरातील मलमूत्र इ. अधारणीयवेग निर्माण होण्यास त्याचप्रमाने मन व शरीर उल्हासित, आनंदी रहायला उपयुक्त आहे. कोमट पाणी तोंडावाटे प्यावे. जमल्यास वातप्रकृती व्यक्तीने तुप व कोष्ण जल प्यावे. तसेच कफ प्रकृतीच्या व्यक्तीने फक्त गरम पाणी प्यावे. मध हा गरम पाणी किंवा गरम पदार्थाबरोबर कधी घेऊ नये.
अभ्यंग:
संपूर्ण शरीराला स्निग्ध अशा तेलाने मर्दन करणे, म्हणजे मालिश करणे. आयुर्वेदात प्रत्येकाने रोज न चुकता अभ्यंग केलेच पाहिजे, असे आवर्जून सांगितले आहे. क्षणोक्षणी झिजणाऱ्या शरीरयंत्राला तेल दिल्याने त्या शरीरयंत्राच्या सर्व अवयवरूपी लहान मोठ्या भागाची झीज कमी होते. आयुष्यमान वाढते.

शरीराला रोज अभ्यंग करणे शक्य नसल्यास डोके, पाय व कान यांनातरी तेल मर्दन कराने. अभ्यंग साधारणपणे संपूर्ण पाच मिनिटे करावे. अभ्यंगासाठी तिळतेल हे सर्व श्रेष्ठ आहे. ते नसल्यास साधे गोडतेल, खोबरेल तेल वापरावे. त्यानंतर उटण्याने स्नान करावे. साबण शक्यतो टाळावा. त्यामुळे होणाऱ्या त्वचारोगाला आळा बसतो. उटणे नसल्यास डाळीचे पीठ व त्रिफळाचूर्ण वापरावे.

५. वार्धक्यातील आहार
सर्व सहा रसांनीयुक्त (मधुर, आंबट, खारट, तुरट, तिखट, कडू) असा आहार असावा, परंतू त्यासाठी जठराग्नि चांगला प्रदिप्त असावा. म्हणजे पचन सुलभ होते. यातही म्हातारपणी अडथळे येतात. उदा. दातांचा अभाव, आर्थिक अडचणीमुळे आहार हा सर्व गुणसंपन्न मिळू शकत नाही.

तसेच स्त्रियांना काटकसरी धोरणामुळे शिळे अन्न खाण्याची सवय असते. म्हातारपणी काय करायचे जिभेचे चोचले, वगैरे विचारधारणेमुळे शरीराकडून आपोआप व्यक्त होणाऱ्या इच्छा दडपल्या जातात. तसेच म्हातारपणी एकभूक्त म्हणजे एकदाच जेवून राहावे इ. दृढसमज असतात, त्यासाठी आयुर्वेद सांगतो निसर्गाला शरण जा. जेव्हा भूक लागेल तेव्हाच खा, भूक नसेल तर पाणीसुध्दा पिवू नका.