केशर (Crocuss ativus)
वर्णन

केशर

१८ ते ३० सेमी. उंचीचे बहुवर्षायू क्षुप. पर्ण मूलीय, रेखाकर, द्विकोष्ठीय पुष्पध्वजाने वेढलेले व मुडपलेल्या कडा असलेले. पुष्प एकाकी २-३ एकत्र मोठे वांगी रंगाचे व सुगंधी. प्रत्येक फुलात तीन तांबूस पिवळे केशर असतात.

नरसाळ्याच्या आकाराच्या परिपुष्पाच्या फांद्या बाहेरील बाजुस पसरलेल्या व नारंगी रंगाच्या टोकाशी अखंड किंवा खंडित असतात. कुक्षी सामान्यत: तीनच्या संख्येत, २.५ सेमी लांब, सुत्राकार व तांबूस रंगाची असते. त्यालाच केशर असे म्हणतात.

अशा प्रकारे एक फुलात तीन केशरतंतू असतात. फळ - आयताकार, गर्भाशय त्रिकोष्ठीय, त्यात गोलाकार बीज. केशराचे कंद लावल्यास १०-१५ वर्षे वनस्पती टिकून राहते. प्रत्येकवर्षी जुन्या कंदाचे जागी एक नवा कंद येतो हा क्रम चालू राहतो. शरद ऋतूत पानांबरोबर फुलेही येतात. मूळ दक्षिण युरोपातून आलेले. स्पेन, फ्रान्स, इटली, ग्रीस, तुर्कस्तान व पर्शिया, भारत व चीनमध्ये लागवड होते. भारतात काश्मीरातील पांपूर भागात व जम्मूमध्ये किश्तवार भागात लागवड करतात.
औषधी गुणधर्म
वर्णविकरात लेपासाठी, दृष्टिदौर्बल्यात गुलाबपाण्यात उगाळून डोळयात घालण्यासाठी. मूत्रजनन असल्याने मूत्र त्रास असणाऱ्यास, वाजीकरण आणि गर्भाशयसंकोच असल्याने सकष्टप्रसूतीमध्ये पोटात देण्यासाठी आणि प्रसूतीनंतर गर्भाशयशोधनार्थ. उपयोगात येते. कुक्षीवृन्त, अन्तर्दल, परागकोष करडई इ. पदार्थांची भेसळ केली जाते. वजन वाढविण्यासाठी पाणी, तेल, ग्लिसरिन मिसळतात.

• शुध्द केशर स्पिरिट किंवा ईथरमध्ये टाकल्यास फारसा रंग येऊ नये.
• ०.२७५ ग्रॅम क्रोमिक ऍसिड ५० मिली जलात घातल्यास जो रंग येईल तोच रंग ०.१ ग्रॅम केशर तेवढ्या पाण्यात घातल्यास येणे आवश्यक आहे.
• आर्द्रता ९.१४, जलीय स्त्राव ५०, नेत्रजन २.२२ व भस्म ५.७ टक्‍के असावे.

कोरफड (Liliaceae)
वर्णन
०.३३ ते .६६ मीटर उंचीचे क्षुप. पर्ण ३० ते ४० सेमी. लांब व ७ ते १० सेमी रूंद, टोकाकडे निमुळते, मांसल, कडा काटेरी, पृष्टभागावर पांढरे लांबट ठिपके. एक किंवा दोनच्या जोडीतील मांसल पानांच्या वर्तुळाकार रचनेमुळे क्षुप भरदार दिसते. पानांमध्ये बुळबुळीत व पारदर्शक गर असतो. क्षुप जुने झाल्यावर मध्यभागातून एक दण्ड निघतो. त्याच्या टोकाला तांबूस फूले येतात. थंडीच्या दिवसात फुले व नंतर फळे येतात. पान कापल्यावर त्वचेखाली एक पिवळा कडू रस निघतो. तो वाळल्यावर घट्‍ट होतो त्याला ‘कुमारी सार’ म्हणतात. कोरफडीचा सार औषधी उपयोगी आहे.
औषधी गुणधर्म
कफयुक्त खोकला असल्यास कोरफड भाजून अडूळश्याचा रस, मध पिंपळी आणि लवंग चूर्णाबरोबर द्यावी. डोळे आले असल्यास कुमारी स्वरसात शुध्द तुरटी मिसळून मिश्रण गाळून डोळयावर लेप करावा. भाजल्याने झालेल्या जखमेवर कोरफडीचा गर लावावा. काविळीवर कोरफडीच्या कांद्याच्या रसात तूप घालून नाकात थेंब सोडावे. नेत्रविकारात कोरफड आणि डाळींबाची पाने एकत्र वाटून त्यांचा लेप करा.