बाटलीची निवड
दूध पाजण्याची बाटली शक्यतो काचेची, मोठया तोंडाची, बाहेरच्या बाजूने मापाच्या खुणा असलेली, स्वच्छ करायला सोपी आणि स्वच्छ होऊ शकणाऱ्या चांगल्या दर्जाचं निपल असलेली आणि बुचा साठी वरून झाकण असलेली असावी. प्लॅस्टिकच्या बाटल्यांना आतून चरे पडतात. त्यात बसणारी घाण साफ होऊ शकत नाही, म्हणून प्लॅस्टिकच्या बाटल्या वापरू नयेत. दुधासाठी, पाण्यासाठी वेगळ्या बाटल्या असाव्यात. त्या निर्जंतुक असाव्यात. दरवेळी झाकून ठेवाव्यात, उरलेलं उष्टं दूध परत वापरायचं नाही अशा त्यांच्या अटी असतात. कुठं बाहेर जातांना बाटली न्यावी लागत असेल तर ती झाकून वेगळ्या पिशवीत ठेवावी. शी आणि शू ची दुपटी वेगवेगळ्या प्लॅस्टिकच्या पिशव्यात ठेवून त्या दुधाच्या बाटलीपासून दूर, शक्यतो दुसऱ्या पिशवीतच ठेवाव्यात. बदललेल्या शी शू च्या दुपट्यांना, पिशवीत ठेवतांना हाताला असंख्य जंतू लागले असतात ते विसरू नये. यासाठी हात धुऊन मगच बाटलीला हात लावणं आवश्यक आहे. या सर्व गोष्टी काटेकोरपणे पाळायला लागतात.
बाटली स्वच्छ करणं: म्हणजे खालीलप्रमाणं सर्व करणं असा संकेत आहे.
बाटली प्रथम गार पाण्यानं स्वच्छ धुवावी. साबणानं बुचं, झाकणं, टोप्या इ. भाग स्वच्छ धुऊन त्या उकाळायला ठेवाव्यात.
उकळतांना मोठया पातेल्यात एका वेळी २-३ बाटल्या असतील तर सर्व बाटल्या बुडतील इतकं पाणी घ्यावं. पाण्याला उकळी आल्यानंतर १० मिनिटं त्या उकळल्या गेल्या पाहिजेत. शेवटची ३ मिनिटं बाळाच्या तोंडात जाणारा असेल त्याला अजिबात हात न लावता इतर भागांची जुळवाजुळव करून बाटली तयार करून झाकून ठेवावी. मग त्यात निर्जंतूक केलेलं तयार दूध ओतून बाळाला पाजावं. एकावेळी संपलं नाही तर परत ते दूध उकळल्याशिवाय वापरू नये.
वापरून झालेली बाटली प्रथम गार पाण्यानं विसळून नंतर गरम पाण्यानं साबणानं धुवावी. बुचाच्या छिद्रात, कडेला साय किंवा साका चिकटला असला तर तो स्वच्छ करावा. छिद्र बुजलं नाही ना हे तपासावं अन्‌ मग परत उकळण्यासाठी ठेवावं. अशाप्रकारे दरवेळा इतका वेळ देणं शक्य नसेल तर हे काम बऱ्याच बाटल्या एकावेळी उकळून ठेवून करता येतं. पण दोन्ही प्रकारात बराच वेळ, श्रम, इंधन खर्च येतो. याला फाटा देणे तर त्याहूनही महागात पडतं. म्हणूनच शक्यतो या वाटेला जावंच लागू नये यासाठी अंगावरचंच दूध द्यावं, हे सर्वात चांगलं नाही कां? बाटलीनं दूध पाजतांना देखील कोणीतरी, शक्यतो आईनं, बाळाजवळ असावं, त्याच्याशी बोलत त्याच्या कडे पहात, स्पर्श करीत त्याला बाटलीनं पाजलं तर त्याला आईच्या जवळीकीचे फायदे मिळत रहातात. आणि ते बाटलीलाच ‘आई’ मानत नाही.
याउलट एकटचं ठेवून त्याला आता हातात बाटली धरता येते म्हणून किंवा कामाच्या व्यापामुळं त्याच्या जवळ कोणीच नसलं तर, एकटेपणानं बाळाची पिण्याकडं तंद्री लागून त्याला याचं ‘व्यसन’ लागण्याची शक्यता असते. अशी मुलं दूध संपलं तरी बूच. चोखत पडून रहातात. हेच त्यांचं व्यसन लागल्याचं लक्षण असतं. नंतर नंतर त्यांना एकटं वाटू लागलं की दूध प्यायची तल्लफ येऊ लागते, आणि हे व्यसन पक्क होतं हे टाळायचा जरूर प्रयत्न करावा. बाटलीनं दूध देतांना बुचातून दूध फार सावकाश किंवा भसाभस धारेनं येत नाही ना, हे पाहिलं पाहिजे. दूध सावकाश येत असेल तर चोखण्यासाठी बाळाची जास्त शक्ती व वेळ खर्च होतो अन्‌ ते दमतं. जास्त जोरात येत असलं तर ठसका लागतो किंवा नंतर उलटी होऊ शकते.
बाटलीनं बाळाला पाजताना त्याच्या तोंडात हवा जात नाही ना, हे पहावं लागतं. जसं जसं दूध पिऊन कमी होऊल तसंतसं बाटली वाकडी करून बूच दुधानं भरलेलं राहील असं पाहिलं पाहिजे. बाटली आडवी धरून पीत राहिलेलं मूल दुधाबरोबर हवाही गिळतं आणि नीट ढेकर आला नाही तर उलटी, पोटदुखी, अर्धपोटी रहाणं अशा गोष्टी होत रहातात. बाटली उलटी केल्यास थेंब भराभर पण मोजता येत नाहीत अश वेगानं पडले पाहिजेत. छिद्रातून दूध येत नसलं तर हातानं पिळून अडकलेली साय काढण्यापेक्षा आधीच दूध गाळून ती तशी अडकणार नाही हे पाहिलं पाहिजे. बाटलीनं दूध पाजतांना स्तनपानाच्या वेळी ज्या ज्या गोष्टी करू नयेत असं सांगितलं त्या त्या इथंही करू नयेत. मूल रडतंय म्हणून बाटली देणं, झोपवण्यासाठी बाटलीनं पाजणं किंवा चोखणी देणं इ. यामुळं बाळाला या बाटलीचं ‘व्यसन’ लागतं. ते या बाटलीवर मानसिक आधार, जवळीक आणि झोप लागणं यासाठी अवलंबून राहू लागतं. पुढे पुढे मनातली आईची जागा ही बाटलीच घेते आणि मग मी तोडताना तर आई आणि बाळ या दोघांनाही खूप त्रास होतो. म्हणून अशा तऱ्हेचे प्रसंग भविष्यात येऊ नयेत यासाठी असे परस्पर संबंध कसं निर्माणच होणार नाहीत याकडं लक्ष दिलं पाहिजे.
काही मुलांना जात्याच अशा जवळीकीची जास्त जरूरी असते आणि ती मिळाल्यास ते पटकन त्यावर अवलंबून राहू लागतात. हे असं व्हायला लागलयं, मूल बाटलीला चिकटलंय हे वेळीच लक्षात न आल्यास नंतर ते तोडणं अवघड होतं. या मुलांना वेळीच कपानं, भांडयानं प्यायला शिकवलं तर हे प्रसंग येत नाहीत.
६ महिन्यानंतर भांडयानं, कपानं पाजायला हवं. जास्त काळ व चुकीच्या पध्दतीनं बाटलीनं दुध प्याल्याने दात किडणं, पुढे येणं, व्यसन लागणं, बध्दकोष्ठता हे दुष्परिणाम मागेच सांगितले आहेत. ते सर्व टाळता येतील, जर बाटली हे फक्त भुकेसाठीचं दुध पाजण्याचं एक साधन म्हणून वापरलं तर!
बाटली सोडवणं
बाटलीचं व्यसन लागू नये हे खरंच, पण असं झालंच तर ते सोडवण्याचा एकच उपाय रहातो. तो म्हणजे ती एकदमच सोडवणं. यासाठी आई वडिलांचा मनाचा निश्‍चय फार महत्वाचा असतो. मूल मोठ झाल्यानं वेगवेगळ्या प्रकारानं त्याचा राग, गरजा व्यक्त करू शकतं. काही मुलं आपण जे करणार, ते त्याचा विरोध पत्करूनही करायलाच हवं नां ? यासाठी मुलाची बाटली सोडवून आपण त्याचं ‘दुध तोडतोय’ अशी पालकांच्या मनातील अपराधाची भावना दुर झाली पाहिजे.
मुल जसजसं मोठं होतं तसतसं त्याची दुध पचवायची शक्ती कमी कमी होत जाते. दुसऱ्या वर्षी त्याचा वाढीचा वेग मंदावल्यामुळं त्याची आहाराची गरजच खूप कमी झालेली असते. आहारातले इतर पदार्थही मूल म्हणावे इतके घेत नसतं. अशा वेळी मूल दूध तरी पितंय ना, मग ते कशाला तोडायचं, असं वाटून ते बाटालीनं देणंच चालू रहातं. इथं मुलाला दुधाची गरज नसुन बाटलीची आहे, त्यावर ते अवलंबून राहू लागलंय, हे समजावून घेण्याची गरज आहे. अन्नाची जी थोडी गरज असते ती या दुधातून सहजपणे भागते. आणि न चावता नुसतं गिळून आवडीच्या पदर्थानं भागत असेल तर चावून खायचा आहार कशाला घेईल ? न चावून खाण्याचा त्याचा आळस अशा तऱ्हेने वाढीला लागतो आणि बाटली सुटंतच नाही. इतर कोणतेही पदार्थ खात नाही मग दूधही नाही घेतले तर कसे होईल, अशा काळजीनं पालकही फारसा आक्षेप घेत नाहीत आणि हे वेळीच बंद होत नाही.
घरातल्या मंडळींचे बाटली सोडवण्याच्या प्रश्नावर मतभेद असतील तर ते काम आणखीनच बिकट होतं. एखाद्याने बाटली द्यायची नाही असं ठरवून काही फायदा होत नाही. तो संपूर्ण कुटंबाचा निर्णय अणि निश्‍चय असावा लागतो. आपल्या कुवतीनं हा प्रश्न वेळीच सुटत नाही, असं लक्षात येताच डॉक्टरांना विचारून त्यांच्या मदतीनं हा प्रश्न सोडवावा.
पण खरं तर मुळांत बाटलीच्या वाटेलाच न गेलेलं बरं!
